Hoe verlaag je de kans op het krijgen van dementie?

Thijs (gepromoveerd arts)

Een commissie met experts heeft een lijst opgesteld met de twaalf belangrijkste beïnvloedbare risicofactoren voor dementie en sloten af met enkele adviezen om het risico op het krijgen van dementie te verlagen^{[3, 4]}. In dit artikel zullen wij de bevindingen en adviezen van deze expertgroep beschrijven. Wij zullen ons daarbij vooral focussen op risicofactoren die direct gerelateerd zijn aan een (on)gezonde leefstijl.

Hoe vaak komt dementie voor?

Door de toenemende vergrijzing en groei van de wereldbevolking, zijn er in de Westerse wereld steeds meer mensen die te maken krijgen met dementie. Op dit moment zijn er wereldwijd ongeveer 50 miljoen mensen met dementie en de verwachting is dat dit in 2050 zelfs gestegen zal zijn naar 152 miljoen^[1]. Toch zien experts dat in alle leeftijdscategorieën het percentage van mensen met dementie juist afneemt. Dit komt waarschijnlijk door onder andere betere opleidingsmogelijkheden en een gezondere leefstijl^[2].

Welke risicofactoren voor dementie kunnen beïnvloed worden?

Ongeveer 40% van alle dementiegevallen wordt veroorzaakt door beïnvloedbare (leefstijl)factoren^[3]. Dat betekent dus ook dat bij ongeveer 40% van de mensen die uiteindelijk dementie krijgt, dit voorkomen (of vertraagd) had kunnen worden. Volgens de experts kan dit gedaan worden door het beïnvloeden van 12 risicofactoren. Deze risicofactoren op het krijgen van dementie zijn:

Lage opleiding
Hoge bloeddruk
Verminderd gehoor
Roken
Overgewicht/obesitas
Één of meerdere periodes van depressie
Fysieke inactiviteit
Diabetes
Weinig sociale contacten
Overmatig alcoholgebruik
Traumatische schedel-hersenletsel
Luchtvervuiling

Door deze risicofactoren te vermijden, kan het brein op grofweg twee manieren beschermd worden tegen dementie:

Het voorkomen van hersenschade
Het vergroten van de “cognitieve reserve”

Een volledig overzicht met voorbeelden voor deze twee categorieën is weergegeven in afbeelding 1. In de volgende twee paragrafen zullen we dit verder uitleggen.

Afbeelding 1. Beïnvloedbare risicofactoren voor dementie

Verschillende soorten dementie

In een eerder artikel op Medicus online hebben we beschreven welke vormen van dementie er bestaan. Zoals je daar kan lezen, zijn de twee meest voorkomende vormen van dementie de ziekte van Alzheimer en vasculaire dementie. De hersenschade ten gevolge van deze twee vormen van dementie zijn tevens het beste te voorkomen door aanpassingen in de leefstijl^[3].

Bij de ziekte van Alzheimer is er waarschijnlijke sprake van hersenschade door de stapeling van eiwitten in het brein (beta-amyloid en tau) die de hersenfunctie belemmeren. Bij vasculaire dementie is er schade aan de kleine bloedvaten in de hersenen, waardoor de hersencellen een verminderd aanbod aan zuurstof en voedingstoffen krijgen, met als gevolg dat hersencellen afsterven. Vasculaire dementie wordt grotendeels veroorzaakt door factoren die ook een rol spelen bij het ontstaan van andere hart- en vaatziekten (zoals roken, obesitas en een hoge bloeddruk). Dit valt ook terug te zien in afbeelding 1, waarbij de meeste risicofactoren op het krijgen van dementie ook in verband worden gebracht met het risico op het krijgen van hart- en vaatziekten (diabetes, hoge bloeddruk, roken, overgewicht, inactiviteit, alcoholgebruik).

Kan leefstijl hersenschade beperken?

Onderzoek doen naar de invloed van individuele risicofactoren op het ontstaan van hersenschade is lastig omdat mensen vaak meerdere risicofactoren tegelijk bezitten; iemand met een ongezonde leefstijl (weinig sporten en slechte voeding) heeft al snel een hoge bloeddruk én overgewicht. Daarom is het betrouwbaarder om mensen met een optimaal risicoprofiel te vergelijken met mensen die ten minste één risicofactor op het krijgen van dementie hebben.

Een dergelijke onderzoek is gedaan in het Framingham cohort. Daarin werden 2750 mensen van gemiddeld 62 jaar oud zonder dementie gedurende tien jaar gevolgd^[5]. In dit onderzoek werden mensen die geen enkele risicofactor hadden vergeleken met mensen die tenminste één risicofactor op het krijgen van dementie hadden. De belangrijkste uitkomst was het optreden van een vorm van dementie.

Uit dat onderzoek bleek dat de mensen die geen enkele risicofactor voor het krijgen van hart- en vaatziekten hebben, vergeleken met mensen die ten minste één risicofactor hebben:

Ongeveer 20% lagere kans hebben op het krijgen van welke vorm van dementie dan ook
20% lagere kans hebben op het krijgen van de ziekte van Alzheimer.
50% lagere kans hebben op het krijgen van vasculaire dementie.

Zoals verwacht zie je hier dat een gezonde leefstijl met name invloed heeft op de preventie van vasculaire dementie, maar ook de ziekte van Alzheimer wordt door dezelfde factoren beïnvloedt. Wat daarbij precies het onderliggende mechanisme is, wordt minder goed begrepen.

Vervolgens bleek uit een ander groot onderzoek, waarbij bijna 8.000 mensen 25 jaar gevolgd werden, dat hoe meer risicofactoren iemand had, hoe groter de kans op het krijgen van dementie^[6]. Uit deze twee grote onderzoeken kunnen we dus concluderen dat het hebben van een optimaal risicoprofiel altijd het “gezondste” is voor de hersenen. Daarnaast leiden meer risicofactoren ook tot een steeds hogere kans op het krijgen van dementie.

Hoe kan de cognitieve reserve verhoogd worden en behouden blijven?

Het begrip “cognitieve reserve” klinkt misschien wat ingewikkeld, maar wil niets anders zeggen dan dat het brein beter voorbereid is op eventuele schade die op latere leeftijd optreedt. Het is dus eigenlijk een soort reservecapaciteit van het brein.

De meeste cognitieve reserve kan opgebouwd worden door het volgen van een opleiding vroeg in het leven (tot 20 jaar)^[4],maar helaas hebben mensen daar zelf niet altijd invloed op. Na het twintigste levensjaar is er helaas minder winst te behalen. Toch sluit dit niet uit dat er nog wat invloed op uit te oefenen is.

Onderzoek toont aan dat het ook voordelig is om op oudere leeftijd de vaardigheden van de hersenen te onderhouden. Zo blijkt bijvoorbeeld dat ouderen die veel lezen en spelletjes spelen minder kans hebben op het krijgen van dementie^[7]. Daarnaast lijkt ook het behouden van een uitdagende baan tot op latere leeftijd, te beschermen tegen dementie^[8].

Het is daarbij echter wel belangrijk om te realiseren dat het verband dat hierbij gevonden wordt, mogelijk ook een “omgekeerde oorzaak-gevolg relatie” kan hebben. Dat betekent dat het ook zo kan zijn dat mensen die nog geen (beginnende vorm van) dementie hebben meer spelletjes spelen, simpelweg omdat ze minder last hebben van vergeetachtigheid.

Is het ooit te laat om iets te veranderen?

Tot nu toe kunnen we concluderen dat we het optreden van dementie wel degelijk kunnen vertragen/voorkomen met een gezonde leefstijl. Het meest voordelig is natuurlijk om al op relatief jonge leeftijd een gezonde leefstijl aan te houden om op die manier de opbouw van hersenschade te voorkomen en genoeg cognitieve reserve op te bouwen. Toch verschilt het per levensfase welke factoren de kans op het krijgen van dementie het meest verhogen^[3]. Dat hebben wij hieronder weergegeven in afbeelding 2^[1].

Afbeelding 2. Dementie voorkomen op verschillende leeftijden

Uitleg figuur: Dit figuur beschrijft een schatting voor de bijdrage van de verschillende risicofactoren op het krijgen van dementie. Al deze risicofactoren staan eerder in het artikel beschreven en veroorzaken ongeveer 40% van alle gevallen van dementie. In het vroege leven (<45 jaar oud) is met name de opleiding belangrijk, terwijl dit later meer verschuift naar leefstijlfactoren, zoals een hoge bloeddruk, roken en fysieke inactiviteit. Opvallend is dat ook gehoorverlies een belangrijke rol speelt in het ontstaan van dementie. Mogelijk heeft dit indirect te maken met het effect dat gehoorverlies heeft op de mogelijkheden om deel te nemen aan sociale activiteiten.

Het risico op dementie verlagen. De adviezen van experts

Na het analyseren van de resultaten van zo’n 300 studies (die wij hier uiteraard niet allemaal kunnen bespreken), gaf de commissie van experts enkele belangrijke adviezen om de kans op het krijgen van dementie te verlagen^[3]; zowel op populatie- als individueel niveau:

In de populatie:

Geef de prioriteit aan een goede opleiding voor alle kinderen wereldwijd.
Ontwikkel sociale, cognitieve en fysieke activiteiten voor mensen van alle leeftijden (bijv. sportactiviteiten, maar ook dagbesteding voor (eenzame) ouderen).
Verlaag het risico dat mensen gehoorverlies krijgen.
Tref maatregelen voor het voorkomen van schedel-hersenletsel (bijvoorbeeld in het verkeer of op het werk).
Verlaag de hoeveelheid luchtvervuiling.
Ga door met maatregelen die mensen ontmoedigen om te roken.

Voor individuele personen:

Behandel snel een (iets te) hoge bloeddruk, met name bij mensen tussen de 45 en 65 jaar.
Wees laagdrempelig met het aanmeten van een gehoorapparaat bij mensen met gehoorverlies.
Drink minder dan 21 eenheden alcohol per week (3 EH alcohol per dag). Belangrijke aantekening hierbij is dat 3 eenheden alcohol per dag ook nog erg veel is met het oog op andere risico’s voor de gezondheid!
Stop met roken.
Streef naar een BMI onder de 25 kg/m².
Sport voldoende gedurende het hele leven.

Het is echter wel belangrijk om op te merken dat de hierboven beschreven bevindingen vooral gebaseerd zijn op onderzoeken die niet direct een oorzaak-gevolg relatie onderzochten. Er is vrijwel geen bewijs dat de adviezen hierboven ook daadwerkelijk dementie voorkomen op de lange termijn. Echter, passen alle adviezen wel binnen een gezonde leefstijl en zullen ze geen schade aanrichten.

Conclusies

Op basis van bovenstaande informatie zijn er een aantal conclusies te trekken:

Ongeveer 40% van de dementiegevallen kan mogelijk voorkomen of vertraagd worden door het beïnvloeden van twaalf belangrijke risicofactoren. Een groot deel hiervan zijn gerelateerd aan leefstijl. Een oorzaak-gevolg relatie is echter nooit onomstotelijk bewezen.
Het is nooit te vroeg of te laat om de leefstijl aan te passen om de kans op het krijgen van dementie zo klein mogelijk te maken.
Er zijn zowel op populatie als individueel niveau mogelijkheden om de kans op dementie te verlagen.

Bronnen

Collaborators, G.B.D.D., Global, regional, and national burden of Alzheimer’s disease and other dementias, 1990-2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. Lancet Neurol, 2019. 18(1): p. 88-106.
Wu, Y.T., et al., The changing prevalence and incidence of dementia over time – current evidence. Nat Rev Neurol, 2017. 13(6): p. 327-339.
Livingston, G., et al., Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. Lancet, 2020. 396(10248): p. 413-446.
Livingston, G., et al., Dementia prevention, intervention, and care. Lancet, 2017. 390(10113): p. 2673-2734.
Pase, M.P., et al., Association of Ideal Cardiovascular Health With Vascular Brain Injury and Incident Dementia. Stroke, 2016. 47(5): p. 1201-6.
Sabia, S., et al., Association of ideal cardiovascular health at age 50 with incidence of dementia: 25 year follow-up of Whitehall II cohort study. BMJ, 2019. 366: p. l4414.
Lee, A.T.C., et al., Association of Daily Intellectual Activities With Lower Risk of Incident Dementia Among Older Chinese Adults. JAMA Psychiatry, 2018. 75(7): p. 697-703.
Xue, B., et al., Effect of retirement on cognitive function: the Whitehall II cohort study. Eur J Epidemiol, 2018. 33(10): p. 989-1001.