Wat is het placebo-effect?

Een placebo is een middel dat geen werkzame bestanddelen bevat. Het placebo-effect houdt in dat deze niet werkzame stof toch een positief effect heeft. Dit wordt met name veroorzaakt door de verwachting van de patiënt dat de stof wel zal werken en wordt daarom ook wel eens het verwachtingseffect genoemd. Dit kan optreden bij geneesmiddelen, maar ook bij bijvoorbeeld voedingsmiddelen of supplementen. Er kan ook een negatief effect (of bijwerking) optreden; in dat geval spreken we over een nocebo effect.

Twee korte voorbeelden:

Iemand met hoofdpijn slikt een nep tablet zonder werkzame stoffen, denkend dat het paracetamol is. In veel gevallen blijken de hoofdpijnklachten dan net zo snel te verdwijnen als bij patiënten die echte paracetamol krijgen. Zelfs als een patiënt wel weet dat hij een placebo krijgt, heeft het in veel gevallen nog steeds een positief effect.
Na het lezen van de bijsluiter van een medicijn zal een patiënt sneller bepaalde bijwerkingen voelen. Dit is een voorbeeld van het nocebo-effect.

Het placebo-effect in wetenschappelijk onderzoek

Vanwege het placebo-effect is het in wetenschappelijk onderzoek nooit voldoende om een nieuwe behandeling te testen bij een aantal patiënten en te kijken of dit een positief effect heeft. Als de nieuwe behandeling dan goed werkt, kan nooit met zekerheid gezegd worden of dit komt doordat de behandeling echt beter is of dat er sprake is van een placebo-effect. Daarom moet er altijd een controlegroep zijn met patiënten die de nieuwe behandeling niet krijgen, maar wel een placebo behandeling (=placebo groep).

Aandacht is ook een soort placebo

In wetenschappelijk onderzoek wordt het effect van sommige behandelingen ook overschat doordat de deelnemers aan een onderzoek simpelweg meer aandacht krijgen van onderzoekers of behandelaars. De patiënt/deelnemer kan dan positieve effecten ervaren puur doordat de behandelaar of onderzoeker meer aandacht geeft. Dit wordt soms ook wel het “hawthorne-effect” of “aandachteffect” genoemd.

Dubbelblind onderzoek

De beste manier om het placebo-effect en aandachteffect in wetenschappelijk onderzoek uit te sluiten is door het uitvoeren van een dubbelblind onderzoek. Dit houdt in dat zowel de arts als de patiënt niet weet of er een echte of een placebo behandeling gegeven wordt. De middelen zijn daarbij niet van elkaar te onderscheiden (bijvoorbeeld qua uiterlijk en smaak). Het is echter lang niet altijd makkelijk om een dergelijk onderzoek goed uit te voeren. Bij geneesmiddelenonderzoek kunnen er bijvoorbeeld bepaalde bijwerkingen optreden die verraden welke patiënten het echte geneesmiddel krijgen.

Placebo in leefstijlonderzoek

Ook bij onderzoek naar een gezonde leefstijl is een placebo-effect vaak heel moeilijk uit te sluiten. Zeker als je het effect van bepaalde voedingsproducten of leefstijlveranderingen wil onderzoeken, is dit vrijwel onmogelijk te onderzoeken met een dubbelblind onderzoek. Probeer mensen maar eens een placebo ei voor te schotelen of te laten geloven dat ze meer sporten terwijl ze nog exact hetzelfde beweegpatroon hebben. Het onderzoeken van supplementen is vaak wat gemakkelijker omdat dat vaak in de vorm van tabletten of poeders gegeven wordt; dat is wel redelijk goed na te maken.

Conclusie

In wetenschappelijk onderzoek moet er altijd rekening gehouden worden met een mogelijk placebo-effect en aandachteffect. Dubbelblind onderzoek is de beste manier om deze effecten uit te sluiten, maar is niet altijd mogelijk. Zeker in onderzoek naar een gezonde leefstijl is het placebo-effect vaak moeilijk uit te sluiten.

Lezing kritisch redeneren

Wil je meer leren over het beoordelen van wetenschappelijk onderzoek? Dan is onze cursus kritisch redeneren misschien wel iets voor jou! Klik op de button hieronder voor onze cursuspagina!