Mondgezondheid is essentieel voor een goede algemene gezondheid, zeker bij ouderen. Toch blijft dit aspect opvallend vaak onderbelicht in de medische praktijk. Terwijl leefstijl als behandelstrategie aan terrein wint, ontbreekt het de mond vaak aan aandacht.
In dit artikel bespreken we de onderlinge relatie tussen mondgezondheid, ouderdom en leefstijl. Aan de hand van wetenschappelijke inzichten en ervaringen uit de praktijk pleiten we voor een betere samenwerking tussen artsen en mondzorgprofessionals en voor een bredere blik op vitaliteit bij ouderen.
Mondgezondheid als spiegel van de algemene gezondheid
De mond is geen losstaand onderdeel van het lichaam. Problemen in de mond weerspiegelen vaak bredere gezondheidsproblemen, en kunnen deze zelfs verergeren. Een slechte mondgezondheid is bijvoorbeeld in verband gebracht met een verhoogd risico op systemische aandoeningen zoals diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten en zelfs cognitieve achteruitgang.
Chronische ontstekingen in het mondgebied, zoals parodontitis, zorgen voor een aanhoudende activatie van het immuunsysteem en verhogen de systemische ontstekingsgraad. Dat is niet onschuldig. Bij mensen met diabetes verhoogt parodontitis bijvoorbeeld de insulineresistentie, terwijl omgekeerd een slechte bloedsuikerregulatie de kans op tandvleesproblemen vergroot. Een vicieuze cirkel dus, maar eentje die nog zelden systematisch wordt meegenomen in behandelplannen of GLI-trajecten (Gecombineerde Leefstijlinterventie).
Parodontale problemen
Mondgezondheid bij ouderen: extra kwetsbaar, vaak vergeten
Vooral bij ouderen krijgt mondgezondheid zelden de aandacht die het verdient. Dat is opvallend, want in deze groep zijn de gevolgen des te ingrijpender.
Een eerder artikel van Peter de Goede in het tijdschrift Geron onderstreept het belang van een ontstekingsvrije mond als voorwaarde voor deelname in de maatschappij, welbevinden en kwaliteit van leven.
Bij ouderen, die vaak veel verschillende ziektes tegelijk hebben, kan een slechte mondgezondheid leiden tot ondervoeding, sociaal isolement, een slechter zelfbeeld en verdere achteruitgang van fysieke en mentale vitaliteit.
Eén van de meest onderschatte aspecten is de kauwfunctie. Wie slecht kan kauwen, kiest vaker voor makkelijk eetbare maar minder voedzame producten. Het resultaat: minder groente, fruit en vezels, wat weer invloed heeft op de suikerregulatie, darmgezondheid en micronutriëntenstatus. Ondervoeding ligt dan op de loer.
Daarnaast zien we dat kauwproblemen ook sociale gevolgen hebben. Veel ouderen schamen zich voor hun gebit en mijden gezamenlijke maaltijden, wat hun sociale deelname en mentale gezondheid verder onder druk zet. Kortom, mondgezondheid is niet alleen een medische, maar ook een maatschappelijke factor.
Medische en tandheelkundige samenwerking: een gemiste kans?
De gezondheidszorg werkt traditioneel op eilanden. De huisarts behandelt de diabetes, de tandarts de parodontitis, en de logopedist de slikproblemen. Maar kwetsbare ouderen hebben geen eilanden in hun lichaam.
Het ZonMw-project Multidisciplinaire diagnostiek bij kwetsbare ouderen in de thuissituatie liet zien hoe waardevol een integrale benadering is. Als huisartsen, tandartsen en andere zorgverleners gezamenlijk het totaalbeeld bekijken, ontstaat er ruimte voor vroegsignalering, preventie en gepersonaliseerde interventies; óók op het gebied van mondgezondheid.
De huisarts blijft de regisseur van het medische beleid, maar werkt actief samen met mondhygiënisten, tandartsen, diëtisten en wijkverpleegkundigen. Hierdoor ontstaat een gecombineerd zorgplan waarin leefstijl, voeding, medicatiegebruik en mondgezondheid hand in hand gaan.
Concreet zou dit kunnen betekenen:
- Structurele mondzorgscreening opnemen in het huisartsenconsult bij kwetsbare ouderen.
- Nauwere samenwerking met tandartsen, mondhygiënisten en diëtisten.
- Scholing voor eerstelijnszorgverleners over mondgezondheid en systemische impact.
Samenwerking kost tijd, maar levert gezondheidswinst op. Juist bij ouderen met complexe problematiek kunnen zulke integrale aanpakken onnodige achteruitgang, ziekenhuisopnames en zorgkosten voorkomen.
Vitaliteit bij ouderen: vooruitkijken in plaats van achteraf bijsturen
Veel ouderen willen wel vitaal blijven, maar weten niet hoe ze zich moeten voorbereiden op lichamelijke of geestelijke achteruitgang. Toch is de realiteit onontkoombaar: op een dag kun je niet meer zelf je tanden poetsen, je maaltijd bereiden of naar de tandarts fietsen.
Bij aandoeningen zoals Alzheimer en Parkinson zien we dat de link met mondgezondheid bijzonder scherp wordt. Daar draait de oorzaak-gevolgrelatie zich namelijk om: niet een slechte mond leidt tot ziekte, maar de ziekte leidt tot snelle achteruitgang van de mondgezondheid. Motoriek, geheugen, aandacht en initiatief nemen af en daarmee ook de mondverzorging. Wat volgt is vaak een cascade: cariës, gingivitis, functieverlies en verslikklachten. Bij gevorderde dementie of parkinsonisme kan zelfs slikken of het dragen van een prothese problematisch worden.
Juist daarom is het cruciaal om vóór die fase te zorgen voor:
- Een ontstekingsvrije mond (parodontaal gezond).
- Een mond die eenvoudig te onderhouden is; ook door een ander.
- Heldere afspraken over tandartsbezoek, inclusief bij mantelzorg of in een verpleeghuis.
De boodschap: denk vooruit, niet achteraf. Een gebit dat nu complex is, kan straks onmogelijk beheerd worden. Helaas worden ouderen steeds vaker als kostenpost gezien en wordt er bezuinigd door juist geen goede (mond)zorg te leveren.
Conclusie: de mond hoort erbij
Als huisarts, praktijkondersteuner of andere eerstelijnszorgverlener hoef je geen mondzorgspecialist te zijn. Maar je kunt wel het verschil maken door mondgezondheid structureel mee te nemen in je medische blik.
Denk bijvoorbeeld aan:
- Een korte screening bij kwetsbare ouderen:
“Kunt u goed kauwen?”,
“Heeft u pijn in de mond?”,
“Wanneer was uw laatste tandartsbezoek?” - Verwijzen bij signalen van pijn, ontsteking, gewichtsverlies of slikklachten.
- Mondzorg bespreken in MDO’s of bij de inzet van wijkverpleging.
- Mondgezondheid opnemen in het gesprek over leefstijl. Net als bewegen, voeding en slaap.
Nog een tip voor collega zorgverleners:
- Zorgverleners en ouderen kunnen gratis contact opnemen met het landelijk telefonisch spreekuur over mondgezondheid. Aan de andere kant van de telefoon zit tandarts Peter de Goede die meewerkte aan dit artikel over het belang van mondgezondheid.
Bronnen
- Van den Broeke, J., Smits, C. & Noorlander, L. (2019). Preventie van dementie bij mensen met een lage SES. Pharos, Utrecht.
- Dijksterhuis, G. (2020). Hoe smaakt het? Nieuwe inzichten uit de wetenschap van proeven en ruiken. Eburon.
- Drissen, M. Slotman, E., Versluis, M., Louwman, M. & Aarts, M. (2023). Kanker in Nederland: sociaaleconomische verschillen. IKNL: Utrecht.
- Gezond verzekerd: informatie over zorgverzekering via
www.gezondverzekerd.nl - De Goede, P. (2020). ZonMw project: Multidisciplinaire diagnostiek bij kwetsbare ouderen in de thuissituatie.
- NZA (2020). Memo aan KNMT, ANT en ZN: bekostiging mondzorg geleverd door tandarts-geriatrie.
- Lambotte, D., de Donder, L. & Dierckx E. (2018). Randomized controlled trial to evaluate a prevention program for frail community-dwelling older adults. BMC Geriatrics, 18(1), 194. DOI: 10.1186/s12877-018-0875-3.
- Pharos (2018). Preventieakkoord: Maatregelen en doelen om sociaal-economische verschillen terug te dringen.
- Shannon, O.M., Ranson, J.M., Gregory, S. e.a. (2023). Mediterranean diet is associated with lower dementie risk, independent of genetic predisposition: Findings from the UK Biobank Prospective Cohort Study. BMC Medicine, 21(81).
